مهراوه خوارزمی/ 28 خرداد 1400 قرار است انتخابات ریاست جمهوری و شوراهای اسلامی شهر و روستا برگزار شود. انتخابات میان دوره‌ای مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری هم در همین روز برگزار می‌شود. با این حال احتمال تداوم شرایط کرونایی بحث‌های جدیدی را درباره کم و کیف برگزاری این انتخابات دامن زده است. در همین ارتباط روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت کشور در فراخوانی از دانشگاهیان، فعالان سیاسی، حزبی و رسانه‌ای دعوت کرده تا دیدگاه‌ها و پیشنهادهای خود را در ارتباط با تمهیدات حقوقی و اجرایی برگزاری انتخابات 1400 در شرایط شیوع ویروس کرونا تا پایان آذر ماه به نشانی
[email protected] یا در بخش پیش‌بینی شده در پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور به آدرس www.moi.ir ارائه کنند. در همین راستا با مرتضی مبلغ معاون سیاسی وزارت کشور در دولت اصلاحات گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
وزارت کشور انتخابات میاندوره‌ای مجلس شورای اسلامی را اگرچه با تأخیر چند ماهه اما باوجود کرونا برگزار کرد؛ باوجود این چه دلایلی سبب شده است که بعضی رسانه‌ها و فعالان سیاسی نسبت به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در سال 1400 ابراز نگرانی کنند؟
به باور من نگرانی‌های موجود درباره انتخابات دو دسته‌اند. یک سری نگرانی‌های مبنایی که همواره درباره انتخابات در کشور ما وجود داشته و با توجه به نحوه برگزاری انتخابات مجلس در اسفند 98 تشدید شده است، زیرا در آن انتخابات ما با دو پدیده رد صلاحیت بی‌سابقه و گسترده و نیز کاهش بی‌سابقه مشارکت مردم در انتخابات مواجه بودیم. رد صلاحیت‌ها به نحوی بود که از قبل تکلیف بیش از دو سوم کرسی‌های مجلس را قابل پیش‌بینی کرده بود و همین رفتار تا حدود زیادی بر کاهش مشارکت تأثیر گذاشت. پس این یک مشکل اساسی است که در اصل انتخابات به لحاظ ماهیتی همواره وجود داشته است. بخش دیگر نگرانی‌ها و مسائلی که وجود دارد مربوط به جنبه شکلی و سازوکارهای اجرایی انتخابات است. این مشکلات هم از قبل بوده منتها در انتخابات سال آینده که با بحران کرونا دست به گریبانیم، خود را بیشتر نشان می‌دهد.
درباره مسائل ماهیتی انتخابات که گفتید به دفعات بحث شده است. منتها شاید این از معدود دفعاتی باشد که مسأله ایراد شکلی در انتخابات مطرح می‌شود آن هم ایرادی که به گفته شما مسبوق به سابقه است. چه مشکلاتی از قبل وجود داشته که حالا کرونا بر آنها افزوده؟
یکی از مهم‌ترین اشکالات این است که در همه جای دنیا اینگونه است که مردم چند هفته قبل از روز اخذ رأی به مراکز تعیین شده‌ای مراجعه می‌کنند و برای رأی دادن ثبت‌نام و کارت انتخاباتی دریافت می‌کنند. شعبه خاصی برایشان مشخص می‌شود و در روز مقرر و موعود هم می‌روند و رأی می‌دهند. اما در ایران شاهد پدیده ثبت‌نام و رأی دادن همزمان در همان روز اخذ رأی هستیم. این مسأله برخلاف ظاهر ساده ماجرا، تبعات گسترده‌ای دارد و بسیاری از مشکلاتی که ما در اجرای انتخابات، شمارش آرا، ازدحام بعضی صندوق‌ها و خالی ماندن بعضی دیگر و در بروز تخلفاتی مانند رأی‌های تکراری و... داریم از تبعات ثبت‌نام و اخذ رأی در یک روز است. حال آنکه اگر این تفکیک انجام بگیرد سفره بسیاری از این مشکلات و تخلفات احتمالی برچیده می‌شود.
از دیگر مشکلات بسیار مهمی که در نظام انتخاباتی ما وجود دارد و در هیچ کشور دیگری آن را سراغ نداریم، فقدان انتخابات حزبی است. قوانین انتخاباتی در همه نظام‌های دموکراتیک ارتباط حقوقی ارگانیک با تحزب دارد واحزاب‌اند که نقش اصلی را ایفا می‌کنند، فهرست‌های حزبی می‌دهند و سهمیه‌شان درپارلمان و کابینه براساس میزان آرایی که می‌آورند مشخص می‌شود. قانون انتخابات ما اما هیچ نسبتی با احزاب ندارد، یعنی ما چه حزب داشته باشیم و چه نداشته باشیم انتخابات برگزار می‌شود تفاوتی هم نمی‌کند. احزاب البته فهرست انتخاباتی می‌دهند اما در قانون سهمیه‌ای برایشان در نظر گرفته نشده و این هم یکی از خلأها و کاستی‌های بزرگی است که از نظر محتوایی وجود دارد و از نظر شکلی هم ایجاد مشکل کرده است. چنان که یکی از مشکلات بزرگ شکلی، تعداد زیاد ثبت‌نام کنندگان است که خود در روند اجرا مشکل ساز است. در صورتی که اگر انتخابات حزبی بود چنین مسأله‌ای پیش نمی‌آمد.
مشکل شکلی اساسی دیگری که در سال های گذشته وجود داشته و هنوز کاملاً مرتفع نشده فقدان الکترونیک شدن فرآیند انتخابات است، در حالی که جنبه‌های فرعی انتخابات الکترونیک شده اما هنوز این جریان کامل نشده و اصلی‌ترین بخش انتخابات یعنی اخذ رأی و شمارش آن دستی است و همین خود یکی از عوامل اصلی مشکلات شکلی و اجرایی هم برای مردم و هم برای مجریان انتخابات است.
چنان که اشاره داشتید در حال حاضر مهم‌ترین اتفاقی که در الکترونیک شدن انتخابات رخ داده این است که در شعبه اخذ رأی با وارد کردن شماره کد ملی فرد رأی دهنده هویت فرد احراز و مشخص شود که او پیشتر در شعبه دیگری رأی نداده است. سابقه مطرح شدن انتخابات الکترونیک از نزدیک به سه دهه پیش به نحوی است که قاعدتاً در سال‌های حضور شما در وزارت کشور دولت اصلاحات نیز به نحوی مطرح بوده است. در خاطرتان هست که در آن دوران نگرانی‌های مانع از تحقق انتخابات الکترونیک چه بود؟ آیا صرفاً مشکلات فنی و زیرساختی وجود داشت یا مسائل دیگری هم در میان بود؟ مقاومت‌ها چه دلیلی داشت و دارد؟
بگذارید اینگونه بگویم؛ امروز آنقدر سیستم‌های نرم‌افزاری پیشرفت کرده که پیچیده‌ترین عملیات‌های بانکی توسط این نرم‌افزارها انجام می‌شود و سیستم‌های امنیتی کارآمدی هم از آنها پشتیبانی می‌کنند. به همین دلیل هم الان سیستم‌های آنلاین و الکترونیک بانکی این امکان را به شهروندان می‌دهند که بزرگترین مبادلات مالی خود را براحتی انجام دهند و از امنیت آن اطمینان داشته باشند. بر این اساس قاعدتاً ما هیچ مشکلی در حفظ و تضمین سلامت و صحت انتخابات الکترونیک نباید داشته باشیم. این نگرانی که شورای نگهبان همواره مطرح کرده برای مخالفت با انتخابات الکترونیک است؛ اینکه اخیراً هم سخنگوی شورای نگهبان گفته است که ما انتخابات الکترونیک را قبول داریم اما باید بتوانیم صحت و سلامت انتخابات را تضمین کنیم حرف جدیدی نیست و از سال‌های قبل هم مطرح می‌شده و با وجود این حرف ها تا کنون اجازه نداده‌اند که سیستم الکترونیکی جامع در انتخابات اجرا شود.
اتفاقاً در دوره اصلاحات ما تلاش زیادی برای الکترونیک کردن انتخابات کردیم و جلسات متعدد کارشناسی با شورای نگهبان داشتیم. در آن جلسات حتی کارشناسانی که به نمایندگی از شورای نگهبان حضور داشتند قانع می‌شدند اما باز هم توافق اصلی و نهایی حاصل نمی‌شد.
می‌دانیم که آنچه امروز به‌عنوان نظارت استصوابی از سوی شورای نگهبان اعمال می‌شود فقط در بحث تأیید صلاحیت‌ها نیست، بلکه در همه مراحل انتخابات است. یعنی در بسیاری از امور اجرایی انتخابات هم شورای نگهبان حضور دارد و تصمیم می‌گیرد. پس فقط ناظر نیست بلکه به‌عنوان مجری هم عمل می‌کند. وقتی یک صندوق رأی در شعبه اخذ رأی شمرده می‌شود باید ناظر شورای نگهبان و در نهایت خود شورای نگهبان آن صندوق را تأیید کند و اگر نکرد می‌تواند آرای آن صندوق و حتی یک حوزه انتخابیه را باطل اعلام کند.
اگر قرار باشد از استقرار سیستم رأی‌گیری الکترونیک به‌عنوان یکی از راه حل‌های برگزاری انتخابات در دوران کرونا دفاع کنیم، باید گفت که بالاخره در آن صورت هم باید مردم از منازل‌شان خارج شوند و در حوزه رأی حضور پیدا کنند، بویژه که در قانون انتخابات موجود صراحتاً به برگه‌های رأی اشاره شده و به حضور فیزیکی رأی دهندگان در شعبه اخذ رأی. اینکه رأی دهندگان در بازه زمانی احراز هویت شوند و بعد حتی بتوانند از درون خانه‌شان رأی بدهند آیا به لحاظ قانونی و عرفی ممکن است؟
در این زمینه هیچ چیز غیرممکن نیست. منتها هر کشوری براساس زیرساخت‌ها و امکانات و شرایط خود می‌تواند سازوکارهای مختلف از جمله سازوکارهای انتخاباتی‌اش را ارتقا و سامان بدهد. امروز با توجه به شرایط کشور وبا توجه به فقدان زیرساخت‌های لازم، می‌توانیم با سازوکارهای جدید که قابل اجرا هم هست، رأی دادن حضوری و فیزیکی بی‌خطر در شرایط کرونا داشته باشیم. حال آنکه اجرای ایده‌هایی مانند رأی دادن پستی یا آنلاین می‌تواند با مشکلات عدیده‌ای مواجه باشد و نیاز به زیرساخت‌های متعددی دارد. اما راه حل‌های دیگری هست که با حداقل هزینه، مشکلات را حل و فصل می‌کند. یکی از این راه‌ها همین ثبت‌نام
رأی دهندگان در بازه زمانی مشخص مثلاً یک ماهه پیش از روز اخذ رأی است که با زیر ساخت‌های موجود قابل اجرا است.
اگر این اتفاق بیفتد چون مراجعه مردم به شعب مشخص شده برای ثبت‌نام و اخذ کد انتخاباتی برای رأی دادن در طول زمان گسترده دو هفته یا یک ماه انجام می‌شود سبب ازدحام نمی‌شود حتی می‌توان این کار را اینترنتی غیرحضوری هم انجام داد. در آن صورت می‌توان شعبه‌ای را که باید فرد براساس محل سکونت به آن مراجعه کند و حتی بازه چند ساعته‌ای را مشخص کرد که مانع از ازدحام در بعضی شعب و در ساعت‌هایی خاص می‌شود؛ در حالی که در حال حاضر بعضی شعبه‌ها به دلایلی مثل استقرار دوربین‌های تلویزیونی بیش از حد شلوغ می‌شوند.
خاصیت این کار این است که از پیش از روز انتخابات مشخص می‌شود که حداکثر چه تعداد از مردم در انتخابات شرکت می‌کنند و براساس این تعداد و توزیع آن در سطح کشور و شهرها می‌توان تعداد شعب مورد نیاز و توزیع جغرافیایی‌شان را تعیین کرد و مانع از ازدحام جمعیت شد. به این ترتیب رأی دهندگان می‌توانند با رعایت فاصله اجتماعی و بدون نگرانی بدون هیچ‌گونه ازدحام در شعبه‌ها حاضر شوند. اما اگر چنین پیش‌بینی نشود تقریباً راه مؤثر دیگری برای مانع شدن از ازدحام در بعضی شعبه‌ها وجود ندارد و معضلات زیادی ایجاد می‌کند.
با توجه به فاصله حدوداً هفت ماهه که تا موعد برگزاری انتخابات باقی مانده آیا اعمال چنین ایده‌هایی نیاز به تدوین قانون دارد و اگر نیاز است به نظرتان بهتر است که مجلس در قالب طرح تدوین کننده آن باشد یا وزارت کشور و دولت در قالب تدوین یک لایحه اقدام کنند؟ کدام مسیر مفیدتر و اجرایی‌تر می‌تواند باشد؟
راه درست درواقع این است که چون یک امر اجرایی است، دولت با ارائه لایحه نسبت به آن اقدام کند. منتها در هر صورت این شورای نگهبان است که باید تغییرات را بپذیرد. درمورد ایده‌ای که به‌عنوان ثبت‌نام پیش از روز اخذ رأی مطرح کردم باید بگویم که کار پیچیده‌ای نیست و با معضل قانونی هم مواجه نیست بلکه نیازمند یک اراده اجرایی و حاکمیتی است. این بحث جدید هم نیست و بارها در گذشته مطرح بوده است. منتها متأسفانه این ایده نیز تاکنون مشمول نگاه‌های سیاسی شده. مخالفت‌ها هم عمدتاً بر این مبنا است که بعضی می‌گویند ما نمی‌توانیم مردم را از قبل انتخابات چنان که باید برای انتخابات بسیج و تهییج کنیم، بلکه این‌کار در همان روزهای منتهی به انتخابات و در جریان رقابت‌های انتخاباتی ممکن است. به باور این افراد بسیاری از مردم با همین تبلیغات رسانه‌ای و تلویزیونی برای رأی دادن تحریک و ترغیب می‌شوند و طبعاً درصد مشارکت را افزایش می‌دهند. بر این مبنا گفته می‌شود که ثبت‌نام پیش از روز انتخابات میزان مشارکت را کاهش می‌دهد. این نگاه همواره سبب مخالفت با این ایده اصلاحی بوده است. کسانی که این استدلال را دارند نگاه‌شان به انتخابات یک نگاه لحظه‌ای و هیجانی است و انتخابات را از یک امر اساسی و زیرساختی نظام به یک امر هیجانی و لحظه‌ای تقلیل می‌دهند که در آن با یک تبلیغات گسترده و هیجانی 10 روزه مردم به پای صندوق آورده می‌شوند. حال آنکه چنین نگاهی بسیار خطاست. در حالی که اگر به نوعی عمل می‌شد و تبلیغ و فرهنگ‌سازی به نحوی سامان می‌یافت که مردم انتخابات را حق اساسی خودشان بدانند که باید از آن استفاده کنند؛ خیلی از مشکلات وجود نداشت. ضمن آنکه همچنان اگر قرار است تبلیغ یا تهییجی در میان باشد می‌تواند در بازه زمانی ثبت‌نام رأی دهندگان صورت بگیرد ودر آن هنگام مردم را برای ثبت‌نام تشویق وتهییج کرد.
در این موارد اگر یک اجماع در حاکمیت بین دستگاه‌ها و بخصوص با شورای نگهبان به‌وجود بیاید می‌شود با یک لایحه و ماده واحده دو یا سه فوریتی که دولت ارائه کند و مجلس در دستور کار خود مورد رسیدگی قرار دهد و در شورای نگهبان تأیید شود؛ مسائل را حل کرد و کار را برای اجرا به وزارت کشور سپرد.
از زمره پیشنهادات برای انتخابات در دوره کرونا برگزاری آن در بازه زمانی چند روزه است؛ کاری که مثلاً در روسیه انجام شد تا چه حد اجرایی است؟
اجرای ایده اخذ رأی در چند روز مشکلات عدیده‌ای را در پی خواهد داشت و سبب بروز سوء‌تعبیرها واختلاف‌های گسترده انتخاباتی می‌شود. می‌توان به‌جای مستقر نگه داشتن شعب اخذ رأی در چند روز متوالی بر تعداد آنها در روز انتخابات افزود و با شیوه‌هایی که توضیح دادم توزیع آنها را به‌صورت مناسب و متعادل و با زمانبندی در ساعات مختلف انجام داد و از تراکم و ازدحام مردم که ممکن است سلامتی‌شان را به مخاطره بیندازد جلوگیری کرد.
منبع: ایران