علی اصغر بشکوه - خبرهای مسرت‌بخش اما به تولید واکسن در شرکت‌های دنیا خلاصه نمی‌شود. شرکت‌های ایرانی هم خبرهای خوش دارند. ‌سرپرست مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت و درمان، چندین بار، از قرار گرفتن نام هشت واکسن ایرانی در فهرست واکسن‌های مورد تایید سازمان بهداشت جهانی (WHO) خبر داده است.

چند روز قبل هم، جلیل کوهپایه‌زاده، رئیس دانشگاه علوم‌ پزشکی ایران از واکسن‌های ایرانی کرونا که در دانشگاهش تولید می‌شود گفته بود؛ واکسن‌هایی که به گفته او، از اواسط زمستان وارد فاز انسانی می‌شود تا امیدها را برای رسیدن به واکسن ایرانی کرونا بیشتر کند. سعید نمکی هم از تولید واکسن در ایران، به عنوان دستاوردهای دانشمندان ایرانی نام برده است.
او پیش‌تر گفته بود که هشت شرکت از شرکت‌هایی که در مرحله تولید واکسن هستند، در مراحل موثری قرار دارند. به گفته او، چهار شرکت هم وارد مرحله مطالعات انسانی شده‌اند. در ادامه، همه این خبر‌ و اظهارنظرها را با علیرضا بیگلری، رئیس انستیتو پاستور ایران در میان می‌گذاریم. البته او نیز معتقد است، مراحل تولید واکسن‌های ایرانی کرونا، امیدوارکننده است، واکسن‌هایی که به احتمال زیاد‌ سال آینده‌ باید منتظر ورودشان به بازار باشیم.

خبرهای خوش درباره واکسن کرونای ایرانی، چقدر جدی است؟
کشور ما دانش فنی دستیابی به واکسن کرونا را دارد؛ بنابراین این خبر خوش و مسرت‌بخش جدی است. دانشمندان ایرانی می‌توانند. در تمام روش‌های فنی و علمی رسیدن به واکسن به یک راه، بسنده نکرده‌اند و تمام روش‌هایی را که به واکسن ختم می‌شود به کار می‌گیرند و این‌ها یعنی که ما قدرت زیادی در دانش فنی و بومی داریم. این خودش نشان می‌دهد امکان دستیابی به واکسن خیلی بالاست. تعداد گروه‌هایی که روی واکسن کار می کنند هم زیاد است و همه این‌ها امیدوارکننده است.

واکسن کرونای ایرانی در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در برخی از گروه‌ها، حالا در مرحله تست انسانی قرار داریم.

این مراحل، قرار است چقدر زمان ببرد؟
کارآزمایی روی انسان در سه فاز انجام می‌شود. بعد از بررسی دوهفته‌ای فاز حیوانی و تایید مرحله ساخت واکسن در آزمایشگاه و در صورت تایید همه این مراحل، وارد فاز انسانی می‌شویم.
در مرحله اول فاز انسانی، واکسن روی 10 تا 12 نفر داوطلب تست می‌شود. در این مرحله، بی‌خطر بودن واکسن روی افراد بررسی می‌شود؛ اگر بعد از تست روی افراد داوطلب مشخص شد که واکسن بی‌خطر است، وارد فاز دوم می‌شویم که در آن روی افراد داوطلب به تعداد 200 تا 300 نفر آزمایش انجام می‌شود و به‌جز بررسی بی‌خطر بودن، به کارایی واکسن هم توجه می‌شود. در این فاز، گروه‌هایی با سن‌های متفاوت و نیز با بیماری‌های زمینه‌ای شرکت می‌کنند؛ کسانی که باید عملکرد واکسن روی آنها بررسی شود.

بعد از تایید و گذر از این مرحله، فاز سوم، با حضور داوطلبانه 30 تا 40هزار نفر انجام می‌شود. در این مرحله، علاوه‌بر بررسی بی‌خطر بودن و کارآمدی واکسن، عوارض ناشی از واکسن هم مورد مطالعه قرار می‌گیرد. باید دقت کنید که فاز سوم، فاز عمومی آزمایش واکسن است و با دقتی بیشتر پیمایش می‌شود اما تا زمانی که واکسن، روی افراد بیشتر و در جامعه بررسی نشود، عوارض ناشی از واکسن به دست نمی‌آید. ممکن است که عارضه‌ای، یک در صدهزار اتفاق بیفتد و تنها با آزمایش بیشتر می‌توان به آن دست پیدا کرد.

به این ترتیب زمان دستیابی به واکسن را چطور ارزیابی می‌کنید.
می‌توان این زمان را کاهش داد. می‌توانیم تست در فاز اول و دوم را به صورت همزمان انجام دهیم یا فازهای دوم و سوم را با هم انجام دهیم تا پروسه، کوتاه‌تر شود اما باید توجه داشته باشید که فاز انسانی، نیاز به زمان‌بندی دارد و حداقل هفت تا هشت ماه زمان می‌برد. قبل از تولید انبوه، باید بی‌خطر بودن واکسن مشخص شود و این بررسی دقیق واکسن را می‌طلبد. باید خیلی از مسائل درباره واکسن حل شود و بعد در صورتی که برای جامعه آماده بود، وارد فاز تولید انبوه شود.

درحال حاضر نمی‌شود زمان دقیق برای تولید واکسن مشخص کرد. در حال حاضر مردم باید یک‌سال‌ونیم تا دو سال، سبک زندگی این روزهای خود (رعایت پروتکل‌ها) را تغییر ندهند‌. یعنی همچنان باید ماسک بزنند، فاصله اجتماعی را رعایت و به پروتکل‌ها توجه کنند. به یاد داشته باشید که در همه جای دنیا، در خوشبینانه‌ترین شرایط، حتی برای شرکت های آلمانی، هندی، آمریکایی، چینی و انگلیسی که به واکسن دست پیدا کرده‌اند، مردم باید حداقل تا دو سال ماسک بزنند و مراقب ‌باشند، چراکه با تولید انبوه واکسن هم می‌توان در سال اول، واکسن مورد نیاز فقط 20درصد از جمعیت کل جهان را تهیه کرد.

ایران سهمی از این 20 درصد دارد؟
ما همزمان با تولید واکسن، تقریبا از همه شرکت‌هایی که تست انسانی را موفق پشت سر گذاشته‌اند هم واکسن پیش‌خرید کرده‌ایم. حتی با شرکت‌های تولید‌کننده مکاتبه کرده‌ایم و در صورتی که شرکتی به واکسن دست پیدا کند، با او همکاری می‌کنیم تا زیرساخت‌ها و دانش رسیدن به واکسن را به کشورمان منتقل کند. بنابراین رسیدن به واکسن دور از انتظار نیست و در هر شرایطی کشور به واکسن می‌رسد، اما تا پایان سال 2021 هم نه ما و نه کشورهای دیگر به واکسن نمی‌رسند.

چه افرادی در اولویت تزریق واکسن هستند؟
کادر درمان که با بیماران در ارتباط هستند، در ‌اولویت هستند.گروه‌های دیگری هم هستند که قبل از همه باید واکسن کرونا بزنند؛ افرادی که بیماری خاص دارند، افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند و سن‌شان هم بالاست، کودکان و زنان باردار هم کسانی هستند که باید قبل از همه، واکسن کرونا تزریق کنند.

ویروس کرونا مدام جهش پیدا می‌کند‌ آیا در تولید واکسن به این مهم هم توجه می‌شود؟
تغییر در ساختار و ماهیت ویروس، جز مواردی است که در پروسه تولید همه واکسن‌ها به آن توجه می‌شود. اگر این اتفاق نیفتد، به واکسن مؤثری دست پیدا نمی‌کنیم.
ما چند راه برای دستیابی به واکسن داریم. 20 گروه از دانشمندان ایرانی، بر روی واکسن فعالیت می‌کنند و هر گروهی هم روی یک روش متمرکز هستند‌ از این تعداد چهار گروه خیلی موفق عمل کرده‌اند و وارد فاز آزمایش انسانی شده‌اند.

شما از خطرات احتمالی واکسن گفتید، چه خطراتی داوطلبان استفاده از واکسن را تهدید می‌کند؟
نه‌تنها واکسن کرونا که همه داروها و روش‌های درمانی در دنیا عوارضی دارد. عوارضی که به صورت عمومی یا خصوصی مشخص می‌شوند. در همین مراحل کارآزمایی است که اثربخش و بی‌خطر بودن واکسن مشخص می‌شود. در شرایطی که واکسن کرونا، در مرحله آزمایش انسانی قرار دارد، افراد زیر ذره‌بین و زیرنظر پزشک قرار دارند.

‌ پزشکان و دانشمندان همه علایم بیمار را شناسایی و بررسی می‌کنند‌. علامت‌های عمومی تزریق واکسن‌ها، مانند سردرد، تب و بدن‌درد جزئی، در مدت زمان کوتاه است چون‌ که سیستم ایمنی بدن را به آن واکنش نشان دهد. در صورتی که واکسنی باعث درد با شدت بیشتر و نیز مدت زمان طولانی‌تر شود، این به آن معناست که واکسن دچار مشکلاتی است.
واکسن‌هایی که در شرکت‌های چینی و آمریکایی در حال ساخت بودند، در چند مرحله، به خاطر بروز عوارض بیشتر در افرادی که روی آنها تست می‌شد، متوقف و بعد از اصلاح دوباره آزمایش‌ها از سر گرفته شد، اما باید بدانید که تمام مراحل تست واکسن کرونای ایرانی، زیرنظر متخصصان انجام می‌شود و جای نگرانی ‌وجود ندارد.

با این شرایط پیش‌بینی شما از نتایج تست انسانی چیست؟
در کارهای علمی پیش‌بینی، کار خیلی سختی است. مهم این است که ما از همه راه‌های ممکن، در حال تلاش برای رسیدن به واکسن هستیم. موفقیت پروژه‌های ما خیلی زیاد است، بنابراین به دستیابی به واکسن، خیلی امیدواریم.

نماینده سازمان بهداشت جهانی:از پیشرفت علمی و دارویی ایران خوشحالیم
دیروز اولین جلسه بررسی پیشرفت تولید واکسن کرونا در ایران با حضور ویدئوکنفرانسی نمایندگان ارشد سازمان بهداشت جهانی در منطقه و نماینده این سازمان در تهران، وزیر و مقامات وزارت بهداشت ایران و تیم‌های تحقیقاتی واکسن، برگزار شد. در این نشست، آخرین دستاوردهای محققان ایرانی درخصوص پلتفرم‌های ساخت واکسن ازجمله شش پلتفرم اختصاصی بخش دارویی ستاد اجرایی فرمان امام (ره) موردبررسی قرار گرفت و محققان در این خصوص با یکدیگر به تبادل اطلاعات پرداختند.

در این جلسه سعید نمکی، وزیر بهداشت گفت: به‌زودی ایران به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در ساخت واکسن کرونا در جهان شناخته خواهد شد. پلتفرم واکسن در چند شرکت ایرانی ازجمله در بخش دارویی ستاد اجرایی فرمان امام، فاز اول و دوم را با موفقیت پشت سر گذاشته و در حال گذراندن فاز سوم هستند. وی افزود: از سازمان بهداشت جهانی انتظار داریم ما را که در اوج تحریم‌های ظالمانه، گام‌های بزرگ علمی در این خصوص برداشتیم، حمایت کرده و با تسریع بخشیدن در مراحل نهایی به تولید واکسن در ایران و توزیع آن در منطقه کمک کند.

نمکی ادامه داد: بخش‌های متعددی در ایران ازجمله معاونت علمی ریاست جمهوری، بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان امام و شرکت‌های دانش‌بنیان به‌طور شبانه‌روزی مشغول تحقیق روی واکسن هستند و از 12 شرکت ما هشت شرکت به مراحل مؤثری رسیده‌اند و چهار شرکت به‌زودی وارد مراحل تست انسانی می‌شوند. در بخشی از این جلسه احمد المنظری، مدیرکل منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت در ارتباطی ویدئوکنفرانسی گفت: همه ما از شنیدن موفقیت‌های علمی محققان ایرانی شگفت‌زده شدیم.

در چندین کشور دنیا روش‌های گوناگونی برای ساخت این واکسن در حال انجام است، اما یکی از روش‌هایی که در ایران در حال پیگیری است، کاملاً جدید و منحصربه‌فرد است و امیدواریم محققان این شرکت از طریق سلول‌های بنیادین و سلول درمانی بتوانند به توفیقات نهایی دست پیدا کنند. کریستوف هملمن، نماینده سازمان بهداشت جهانی در تهران تصریح کرد: از پیشرفت‌های علمی و دارویی در ایران خوشحالم و این‌که می‌بینم در ایران از همه روش‌های و پلتفرم‌ها برای ساخت واکسن کووید -19 استفاده می‌شود، نشانه آن است که ایجاد محدودیت‌های سیاسی تأثیری در مسیر پیشرفت علمی ندارد.

حمیدرضا جمشیدی ،رئیس هیأت مدیره گروه دارویی ستاد اجرایی فرمان امام نیز گفت: به دستور رئیس ستاد اجرایی فرمان امام تمام بخش‌های این ستاد برای مقابله با ویروس کووید- 19 و حمایت از مردم در برابر این بیماری و رفع خلأها و کمبودها بسیج شده‌اند و تولید واکسن هم یکی از اقداماتی است که در مجموعه دارویی ستاد از شش طریق و به‌صورت شبانه‌روزی و بی‌وقفه در حال پیگیری است و به مرحله نهایی بسیار نزدیک شده و در صورت حمایت وزارت بهداشت و سازمان جهانی بهداشت می‌تواند دررسیدن به قدم پایانی تسریع پیدا کند.

اما و اگرهای واکسن کرونادکترمسعود یونسیان / ‌ اپیدمیولوژیست‌
شرکت‌های زیادی این روزها از دستیابی به واکسن کرونا خبر می‌دهند، اما باید بدانید که هیچ شرکتی نمی‌تواند ادعا کند در تولید واکسن موفق عمل کرده است، مگر این‌که محصولش به تایید سازمان بهداشت جهانی یا دیگر نهادهای معتبر جهانی برسد.

اخذ مجوز یا تاییدیه برای تولید واکسن کرونا، مانند اخذ مجوز برای ساخت یک ساختمان نیست که بالاخره صادر شود و فقط قدری مستندات یا اصلاحات نیاز داشته باشد، بلکه شرایط ویژه‌ای را می‌طلبد و هیچ‌کس تا قبل از انتشار نتایج فاز سوم نمی‌تواند میزان موفقیت آنها را پیشگویی کند. در یکی از مراحل تولید واکسن، به نام فاز سوم مطالعات انسانی، واکسن روی انسان سالم آزمایش می‌شود.

مرحله‌ای که اثربخشی واکسن روی انسان‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ این‌که واکسن، تا چقدر می‌تواند موثر باشد. در همین مرحله است که تاثیر واکسن در پیشگیری از ابتلا به بیماری روی تعداد زیادی از افراد داوطلب در مقایسه با دارونما (مثلا سرم نمکی) اندازه گرفته می‌شود. در این مرحله است که واکسن به چند ده هزار نفر داوطلب تزریق می‌شود‌ تا پژوهشگران ببینند تا چه حد می‌تواند احتمال ابتلا به بیماری را در مقایسه با دارونما کاهش دهد.

درصدی از این افراد در هر دو گروه، به بیماری مبتلا می‌شوند، باید هم مبتلا شوند تا تاثیر و اثربخشی واکسن مورد ارزیابی قرار بگیرد.وقتی شرکتی ادعا می‌کند به واکسنی با اثربخشی 97درصد دست پیدا کرده است، یعنی 97درصد جامعه‌ای که واکسن به آنها تزریق شده در برابر ویروس مقاوم شده‌اند. هیچ شرکتی نمی‌تواند ادعا کند به اثربخشی صددرصدی رسیده است.

هدف هم این نیست که واکسنی با اثربخشی صددرصدی به دست بیاید. اگر واکسن کرونا 70درصد اثربخشی داشته باشد و اگر70درصد از مردم جامعه واکسن را تزریق کرده باشند، 49درصد از مردم از بیماری مصون می‌شوند. اگر حاصل‌ضرب اثربخشی واکسن در میزان استقبال از تزریق واکسن به حدود کمی بیشتر از دوسوم یا 70درصد جامعه برسد و این نسبت از جامعه در برابر بیماری مصون شوند، در این صورت می‌توان امیداور بود که جامعه به زندگی عادی پیش از کرونا برگردد.

در صورتی که اگر واکسنی اثربخشی صددرصدی هم داشته باشد ولی کمتر از 50درصد جامعه از آن استقبال کنند، نمی‌توان امیدوار بود جامعه به زندگی عادی برگردد و همچنان باید حداقل بخشی از پروتکل‌های بهداشتی رعایت شود. حال سوال اینجاست که واکسن‌های ایرانی در چه شرایطی از تولید قرار دارند؟ واکسن‌های ایرانی تازه قرار است وارد فاز انسانی شوند. در این مرحله، در زمانی که اثربخشی واکسن هنوز شناسایی نشده است، نمی‌توان فهمید که نتیجه تحقیقات روی این واکسن‌ها چه خواهد شد. بنابراین برای حرف زدن درباره موفقیت واکسن ایرانی خیلی زود است.